Las to nie tylko drzewa
Chris Evans
Appropriate Technology Asia - Nepal
T�umaczenie: Pawe� Osipowski, Marcin Gerwin

  
  M�wi�c o zalesianiu mamy zazwyczaj na my�li sadzenie drzew. Ogromnej ilo�ci drzew. Jednak w rozumowaniu, �e aby ocali� planet� powinni�my sadzi� drzewa, jest pewne zasadnicze nieporozumienie. Powinni�my m�wi� raczej o sadzeniu las�w. Dop�ki bowiem w miejscu, gdzie sadzimy drzewa, nie znajd� si� r�wnie� i inne elementy, kt�re wchodz� w sk�ad dojrza�ego ekosystemu le�nego, dop�ty "drzewa", kt�re zasadzili�my b�d� zawsze s�abe, podatne na oddzia�ywanie niekorzystnych warunk�w atmosferycznych, choroby i susze. By� mo�e dlatego w USA departament rolnictwa akceptuje w swoich szk�kach o powierzchni powy�ej 100 ha �miertelno�� sadzonek wysoko�ci 85%?


Gildie i bior�norodo��

Mo�na to zilustrowa� poprzez ukazanie zwi�zku, jaki zachodzi w p�nocnoameryka�skich lasach na wybrze�u Pacyfiku, pomi�dzy jod�� Douglasa (Pseudotsuga mansezii), grzybami mikoryzowymi a nornic� Red Tree Vole. Odkryto, �e nornica transportuje zarodniki grzyba potrzebnego jodle do pobierania minera��w z gleby na terenie tamtejszych las�w. W miejscach, gdzie wyci�to wszystkie drzewa, naturalne siedlisko nornicy zosta�o zniszczone i nornica wygin�a. Na skutek tego drastycznie obni�y� si� wska�nik przetrwania drzew jod�y. Te dwa elementy mog� przetrwa� razem i czerpa� korzy�ci z symbiozy zwanej w kr�gach permakultury gildiami. Projektuj�c tworzymy gildie lub raczej umieszczamy odpowiednie gatunki w taki spos�b, by te mog�y tworzy� je same. Powy�szy przyk�ad pokazuje jak wa�na jest biologiczna r�norodno�� na naszych plantacjach.

Permakultura: zestaw technik i zasad do projektowania zr�wnowa�onych siedlisk ludzi (ogrod�w, dom�w, wiosek, miast, kultur). S�owo "permakultura" powsta�o z po��czenia dw�ch angielskich s��w: permanent - trwa�e oraz agriculture - rolnictwo. Permakultura zosta�a zapocz�tkowana w latach 70-tych w Australii przez Billa Mollisona i Davida Holmgrena. Gildie: grupy ro�lin, kt�re dobrze rosn� w swoim s�siedztwie, zapewniaj�c sobie nawzajem korzy�ci (np. kukurydza, dynia i fasola - trzy siostry).

�ycie w glebie

Dlatego te� zajmujemy si� nie tylko sadzeniem drzew, ale r�wnie� dbamy o odtworzenie �ycia w glebie, kt�re jest podstaw� zdrowych ekosystem�w, bez wzgl�du na to czy jest to las, mokrad�a czy preria. W jednym gramie niezniszczonej gleby mo�e wyst�powa� nawet 1000 milion�w bakterii. To one s� �yciem, to one s� budowniczymi tej gleby, a tak�e wszystkiego co na niej ro�nie. Bakterie zapewniaj� p�odno�� naszej gleby. Korzenie ro�lin rosn�cych w zdrowej glebie tworz� zwi�zki z mikroorganizmami i dzi�ki nim dla ro�lin dost�pne s� sk�adniki pokarmowe. W zamian mikroorganizmy otrzymuj� przede wszystkim w�giel. Do 80% w�gla wykorzystywanego w procesach zachodz�cych pod ziemi�. W�giel, kt�ry jest "stracony" na rzecz ro�lin, nie jest jednak stracony przez system, kt�rego ro�lina jest tylko cz�ci�. Organizmy �yj�ce w glebie polepszaj� wzrost ro�lin maj�c wp�yw na kr��enie sk�adnik�w pokarmowych, na patogeny, na napowietrzanie gleby i zwi�kszaj�c mo�liwo�ci gleby w zatrzymywaniu wody. Przyjmuj�c za priorytet trosk� o gleb� i o �ycie w niej, sprawiamy, �e dbanie o rosn�ce na niej ro�liny, staje si� o wiele �atwiejszym zadaniem.


Sukcesja

Nast�pna lekcja Natury, jak� m�drze by�oby wykorzysta� to zasada sukcesji - odnawianie si� dojrza�ego ekosystemu po jego zniszczeniu. W lasach mo�e do tego cz�sto doj�� przy osuni�ciu si� gleby na stoku lub wywr�ceniu si� starzej�cych si� drzew, przez co powstaj� w lesie polany. Dzia�alno�� cz�owieka w tej kwestii jest powszechnie znana: wycinanie las�w dla drewna, pozyskiwanie nowych pastwisk itd.. W ka�dej z tych sytuacji, je�li jest to tylko mo�liwe, Natura zacznie ponownie "kolonizowa�" ten teren, przy u�yciu specjalnie do tego przystosowanych system�w biologicznych. Je�li gleba jest s�aba, a jej wilgotno�� ma�a, Natura u�yje takich ro�lin, kt�re prze�yj� w tych warunkach. Te ro�liny okrywowe nazywane s� "pionierskimi". Po nich za� pojawi� si� pionierskie krzewy i drzewa. Bardzo cz�sto s� to ro�liny motylkowe wi���ce azot i potrafi�ce pozyskiwa� inne substancje od�ywcze z powietrza, kiedy brak ich w glebie. G��wnym zadaniem tych ro�lin jest przygotowanie gleby do nast�pnego etapu poprzez przykrycie gleby i ochron� jej przed erozj� oraz zapocz�tkowanie obiegu wody i sk�adnik�w mineralnych, tworz�c w ten spos�b nisz� dla gatunk�w, kt�re inaczej nie mog�yby tam przetrwa�. Proces ten post�puje dalej i ka�dy kolejny etap prowadzi do nast�pnego, bardziej urodzajnego, w kt�rym co raz wi�cej gatunk�w mo�e si� rozwija�, a� dojrza�o�� ekosystemu (klimaks) zn�w zostaje osi�gni�ta. W trakcie tego procesu uwidacznia si� z�o�ona natura systemu, z wieloma pi�trami ro�lin daj�cych plony w p�aszczy�nie pionowej, jak r�wnie� w "konwencjonalnej" p�aszczy�nie poziomej (tak jak dzieje si� to w przypadku upraw monokulturowych).


Czynniki ograniczaj�ce

Procesy i warunki dla rozwoju ekosystem�w zale�� w znacznej mierze od kilku istotnych czynnik�w, g��wnie w wierzchniej warstwie gleby. S� to: wilgotno��, napowietrzenie, materia organiczna, temperatura, wyst�powanie zwi�zk�w symbiotycznych (przyjaciele) itd.. W sytuacji gdy kt�rykolwiek z tych czynnik�w wyst�puje w nadmiarze lub gdy jest go brak rozw�j systemu zostaje zahamowany, nawet je�li pozosta�ych czynnik�w jest pod dostatkiem. Wszystkie systemy nawadniaj�ce �wiata nie pomog� w za�o�eniu sadu, je�li gleba nie jest �yzna i na odwr�t.


Ca�kowity plon

Zio�a lecznicze, przyprawy, bulwy i korzenie, w��kna, ro�liny dla pszcz�, ro�liny korzenne i dzicy mieszka�cy - wszystko to nale�y do plonu ca�kowitego. W le�nictwie cz�sto te "niedrzewne produkty le�ne" ("Non-Timber Forest Products" - na szcz�cie nie s� ju� nazywane mniej wa�nymi produktami le�nymi ) s� ignorowane, w szczeg�lno�ci, kiedy nie traktuje si� lasu jako ca�ego ekosystemu.


Konsekwencje w projektowaniu - na�ladowanie przyrody

Tak wi�c zwyk�e sadzenie drzew zmieni�o si� w tworzenie (lub raczej pozwalanie na powstanie) z�o�onych relacji, w oparciu o to, co dzieje si� w naturalnym �rodowisku. Projektujemy na�laduj�c przyrod� dlatego, �e nie wymaga to du�ych nak�ad�w pracy (natura robi to korzystaj�c jedynie ze �wiat�a s�onecznego) i przynosi dobre rezultaty. Projekt powinien r�wnie� zmniejsza� wp�yw czynnik�w ograniczaj�cych tak, by osi�gn�� optymalna produktywno��.

Permakultura jest bezpo�rednim zastosowaniem zasad ekologii (Natury) w projektowaniu zr�wnowa�onych siedlisk ludzi.

W przypadku projektowania lasu, nasze projekty powinny uwzgl�dnia� jak najwi�cej powy�szych zasad. Opr�cz tego mamy szereg r�nych mo�liwo�ci, przy kt�rych nale�y wzi�� pod uwag� czynniki takie jak:

• cechy szczeg�lne ro�lin,
• nisze zajmowane w czasie i przestrzeni: czy jest to ro�lina pionierska, cieniolubna, odporna na susze, �atwo przyjmuj�ca si�, �wiat�olubna, odporna na mrozy itd.,
• wielko�� ro�liny nad i pod ziemi� (rozmiary korony, d�ugo�� korzeni itd.),
• gatunki towarzysz�ce: ptaki, owady, inne ro�liny itd.,
• zastosowanie ro�lin dla potrzeb cz�owieka.

Maj�c na wzgl�dzie te czynniki, wybieramy i sadzimy takie ro�liny, kt�re b�d� ze sob� "wsp�pracowa�y", zaspokajaj�c potrzeby ludzi i spe�niaj�c ekologiczne wymagania danego miejsca.

Ro�liny, kt�re tworz� kompletne systemy le�ne:

Odleg�o�� przy sadzeniu	Ilo�� ro�lin na 1 ha	Gatunki ro�lin - klimat umiarkowany, ciep�y	Czas do pierwszych zbior�w
10-12 metr�w	65 - 100	Orzech w�oski, kasztan jadalny (Castanea sativa), Diploknema butvracea Roxb (butter nut tree, chiuri), karob (Ceratonia siliqua, chleb swi�toja�ski) Ro�liny wielofunkcyjne: d�b, jesion, iglicznia pospolita	6-12 lat
5-6 metr�w	225 - 300	Owocowe: jab�o�, grusza, morela, czere�nia, �liwa, brzoskwina, persymona, �liwa damaszka Ro�liny wielofunkcyjne: iglicznia pospolita, robinia akacjowa, miotla (Melia azedarach)	3-5 lat
2,5-3 metr�w	800 - 1200	Jab�o� kar�owata, leszczyna, etc. Ro�liny wielofunkcyjne: rokitnik zwyczajny, morwa, Chamaecytisus palmensis (tagasaste, tree lucerne), olcha, wierzba, bez czarny	5-10 lat
1-1,5 metra	3400-8400	Czarna po�eczka, agrest, etc. Ro�liny wielofunkcyjne: karagana syberyjska, Chamaecytisus palmensis (tagasaste, tree lucerne)	6 miesi�cy - 3 lata
0,5-0,75 metra	13000 - 30000	Malina Ro�liny wielofunkcyjne: aksamitka (Tagetes spp.)	6-12 miesi�cy

Nast�pnie mo�emy posadzi� ro�liny spe�niaj�ce dodatkowe funkcje na naszej plantacji, na przyk�ad:

Zastosowanie	Gatunki ro�lin - klimat umiarkowany, ciep�y
Ro�liny okrywowe	Koniczyna, �ywokost, lucerna (alfalfa), �ubin, bylica (Artemisia spp.), aksamitka, mi�ta, czosnek nied�wiedzi (Allium ursinum)
Ro�liny pn�ce	Kiwi, winogrona
Cierniste �ywop�oty	Rokitnik zwyczajny, robinia akacjowa, berberys "mel", Zanthoxylum armatum (Timur), g��g, kolcolist zachodni (Ulex europaeus)

Zwyk�a metoda sadzenia upraw monokulturowych w rozstawie 2,5 m nie daje mo�liwo�ci pracy z bior�norodno�ci�, sukcesj� i wykorzystania pi�ter ro�linno�ci wyst�puj�cych w naturalnych ekosystemach. Tak samo posadzenie w takiej rozstawie drzew, kt�re wyst�puj� w dojrza�ych ekosystemach, b�dzie marnotrawstwem, albowiem i tak b�d� potrzebowa�y przerzedzenia. Powy�sze przyk�ady w tabelach pozwalaj� na wykorzystanie biologicznej r�norodno�ci, sukcesji i pi�trowo�ci. Pozwalaj� na szybkie przykrycie gleby, jak r�wnie� na szybkie plony. To ostatnie jest wa�ne na przyk�ad kiedy farmer zaprzestaje wypasu zwierz�t, aby chroni� sadzonki, a ju� po 3-6 miesi�cach mo�e zbiera� pasz� dla zwierz�t z rozwijaj�cego si� najni�szego pi�tra. Oczywi�cie nie musimy obawia� si� posadzenia zbyt du�ej ilo�ci ro�lin. Badania pokazuj�, �e Glircidia sepium mo�e osi�gn�� g�sto�� do czterdziestu tysi�cy drzew na hektar (50 cm pomi�dzy ro�linami) dop�ki produkcja biomasy nie zmniejszy si�.


Sadzenie w praktyce

Eksperymenty w Wielkiej Brytanii, Ameryce P�nocnej i Nepalu pokaza�y potrzeb� budowania systemu, a nie tylko sadzenia drzew. Na plantacjach, w kt�rych do do�k�w w pobli�u korzeni sadzonek wsypano par� gar�ci le�nej gleby (szczeg�lnie wzi�tej spod doros�ego drzewa tego samego gatunku), przetrwanie drzew by�o o 50% lepsze ni� tam, gdzie nie zrobiono takiego zabiegu.


Opcje

Powy�sze przyk�ady maj� na celu jedynie pokazanie zasad. S� niezliczone sposoby zaadaptowania projektu na potrzeby danego miejsca i do potrzeb u�ytkownik�w. Kiedy miejsce jest bardzo niesprzyjaj�ce lub gdy brakuje odpowiednich sadzonek, czasu lub si�y roboczej, nie trzeba sadzi� ca�ego systemu na raz. Mo�na zacz�� od ro�lin pionierskich, takich jak bylica, sesbania, crotolaria, cassia itp., a w nast�pnym roku, po �ci�ciu ich i wykorzystaniu jako �ci�ki, doda� nast�pne ro�liny. Na koniec mo�na posadzi� najcenniejsze, d�ugowieczne gatunki dojrza�ych ekosystem�w (kt�re oczywi�cie wcze�niej hodowali�my w naszej szk�ce). Wszelkie drzewa posadzone jako sadzonki b�d� korzysta�y z s�siedztwa ro�lin pomocniczych - ro�lin pionierskich, zielonego nawozu lub ro�lin motylkowych. My u�ywali�my sesbanii, crotolarii i cassii - rosn� one szybko i s� samosiewne, dzi�ki temu zapewniaj� ochron� przed wiatrem (lub posadzone �ukiem otwartym ku s�o�cu tworz� pu�apk� s�oneczn�, w miejscach, gdzie potrzeba wi�cej s�o�ca), jak r�wnie� wi��� azot i uaktywniaj� procesy �yciowe w glebie. Projekty mog� r�ni� si� pod wzgl�dem tego, czy produkty wyst�puj� w p�aszczy�nie pionowej czy te� w poziomej. Na przyk�ad owoce mog� wyst�powa� na wszystkich pi�trach ro�linno�ci lub tylko w �rodkowej partii koron drzew. Mo�emy wykorzysta� zasad� sukcesji usuwaj�c ga��zie w najni�szym pi�trze, tworz�c tam woln� przestrze�, a tym samym miejsce dla wi�kszej liczby ro�lin w tej strefie.


Systemy agrole�ne (agroforestry)

Rozwi�zania te mo�na r�wnie� zastosowa� w systemach agrole�nych, w kt�rych linie drzew sadzi si� na niskich wa�ach biegn�cych wzd�u� poziomic na polach (np.: LEISA - low external input sustainable agriculture, SALT - sloping agricultural land technology). Ro�liny w projekcie b�d� w�wczas skupione w liniach, a przestrze� pomi�dzy liniami drzew mo�na wykorzysta� do uprawy ro�lin jednorocznych.


Z�o�one, a nie skomplikowane

Je�li my�lisz, �e wszystko to robi si� skomplikowane, spr�buj uwzgl�dni� wszystkie te wymiary (poziomy, pionowy, czas i wzajemne relacje) na raz! To w�a�nie tradycyjny spos�b uprawy le�nych ogrod�w, kt�rego Cavite (Filipiny), Chagga (Tanzania) i Zachodnie Ghaty (Goa, Indie) s� �ywymi przyk�adami. W zachodnim Nepalu, znajduj�ce si� na skraju wygini�cia plemi� Raute (co znaczy "W�adcy d�ungli") posz�o jeszcze dalej - cz�onkowie tego plemienia po prostu w�druj� przez naturalny las zbieraj�c to, czego im potrzeba, nie wracaj�c w to samo miejsce nawet przez dziewi�� lat. Nie musz� nawet czegokolwiek sadzi�! Pozostawia to jeszcze jedn� opcj� - wystarczy jedynie chroni� las i pozwoli� naturze, aby robi�a reszt�. Niemniej jednak powy�sze zasady projektowania umo�liwiaj� nam tworzenie bardzo produktywnych system�w na potrzeby ludzi i dzi�ki temu zmniejszenie nacisku na zniszczone tereny le�ne, pozwalaj�c im istnie� dla ich warto�ci samej w sobie i dla zdrowia planety.


Spos�b uczenia

Nie wszystkie zasady i rozwi�zania w projektowaniu ogrod�w i upraw agrole�nych mo�na pokaza� ucz�c w dw�ch wymiarach. Sposobem, kt�ry sprawia sporo rado�ci, jest wykorzystanie kupy ziemi i patyk�w r�nej d�ugo�ci i grubo�ci - od wysokich i grubych (drzew dojrza�ego ekosystemu), a� do kr�tkich kawa�k�w s�omy (ro�lin okrywowych). Uczniowie mog� kszta�towa� krajobraz stosownie do konkretnej lokalizacji.